Preamar

2015 é o ano do presente, o de aquí, o de agora, non daquel nin daqueloutro, do que foi ou do que se aveciña. É o ano do xoguete acabado de comprar, que se desembala e que desprende un intenso recendo a novo. O da cor amarela plastificada do sol directo de media mañá.

2015 é o ano da emoción mesma, o da alegría e a pena que arramplan con un, desconectadas de todo remordemento e de toda expectativa. Da impiedade, da determinación máis aberta e cruel, do ardor máis urxente e imparable; pero tamén do desapego máis frío, da indiferenza extrema, da paciencia infinita, do plácido sono.

2015 é o instante de todos os pasados xuntos, os amargos e os doces, iluminados a un tempo como luces de Nadal nas copas do bosque; o de todos os futuros despregados no horizonte coma unha El Dorado coroada de rutilantes torres e longas bandeiras serpentinas. É a quenda do refrán, do tema principal que retorna como unha marea, glorioso e implacable, para soprar as recónditas trompetas do cantil que ficara abrasado ao sol.

Todo isto en 2015.

E aínda queda.

 Donostia, Peite do Vento, Eduardo Chillida (1976). Fotografía orixinal de Juanedc.

A terra plana

Se algún día, dende fóra do noso mundo, algunha outra especie intelixente pensa na historia do ser humano sobre a Terra, seguramente faga mención da súa extraordinaria capacidade de modificar o medio no que se inserira orixinalmente, xeralmente baixo un impulso cara á felicidade e o confort, nunha progresión acumulada xeración sobre xeración. Pero se o máis característico da historia humana é que cada xeración de ananos se ergue "a ombros de xigantes", na antiga expresión de Bernard de Chartres, non é menos certo que, en termos cuantitativos, a especie e os seus devanceiros directos botaron a meirande parte da súa existencia —centos de miles de anos— pululando polo planeta como insectos inocuos, vagando con máis ou menos maña sobre a inmensidade dun medio natural fortuitamente conformado ao socairo de longuísimas eras xeolóxicas. Aquel mundo ser cartografar, amorfo, caótico, que se transfiguraba maxicamente con cada paso e con cada día, estaba fóra do alcance dos humanos, pasivos descubridores das cores que os saudaban ao pasar aquel monte ou aquela treboada.

Vista en conxunto, a cidade, entendida como un área definida densamente poboada e edificada, foi un fenómeno efémero sobre a superficie da Terra. Non quere dicir que os arredor de 6.000 anos que funcionou como concepto pasasen rápido para os homes que os viviron, senón que, en comparación co que veu despois, reveláronse coma un período de transición lóxico entre a calma e a tormenta, entre o deserto e a xungla, entre a infancia e a idade adulta. Aínda a finais do século XXI resultaba operativa na meirande parte do mundo a concepción dunha cidade delimitada; non tan claramente coma nos tempos en que se protexían con murallas de pedra, pero si perfilada alomenos á vista da foto satelital, en claro contraste co espazo rústico, que dende a Antigüidade clásica se cantara con premonitoria melancolía. Por aquel entón, o grande poder de atracción que exercían as grandes cidades do mundo desenvolvido contrastaba claramente cun agro cada vez más inhóspito, que non deixara de baleirarse dende a revolución industrial dos camiños de ferro, tentáculos dun sistema urbano que prometera aos campesiños unha vida mellor. Por outra banda, tampouco estas cidades auguraban un inminente auxe demográfico a comezos do terceiro milenio, considerando a súa poboación envellecida e o seu estancamento económico con respecto a épocas anteriores.

Despois da Gran Guerra de 2066, cos seus miles de millóns de mortos, moitos foron os que vaticinaron longos anos de decadencia para a humanidade, que só nun ano perdera a terceira parte da súa poboación. Pero lonxe de sumirse nunha escura idade media, mulleres e homes atoparon naquela calamidade o que xa atoparan noutras moitas anteriores, como o incendio que arrasara Londres xusto catrocentos anos antes: un revulsivo. A euforia pola vida redescuberta, libre de sentimentos de culpa e de apocalípticos medos, acirrou o contraataque da especie en pos dun progreso material sen nostalxias nin complexos, pola vía directa que dende antigo impulsara as máis ambiciosas das obras humanas. Aquel novo mundo, no que o nome de Inglaterra soaba tan remoto como o de Frixia ou Numidia, asumira que a felicidade humana era indisociable dun crecemento económico con trazos dun esquema piramidal, e tal esquema era válido en tanto producía melloras prácticas e obxectivas: por moito que houbese unha minoría crítica co sistema, o feito era que nunca tantos foran tan prósperos nin gozaran de tanta saúde. Precisamente a forte expansión demográfica que comezou tras a guerra foi recoñecida como a mellor garantía de continuidade dun crecemento que, só un século despois, supuxera o derradeiro cambio de escala no concepto de cidade: había entón quen consideraba que unha cidade de 5 millóns era "unha aldea", mentres que o tamaño ideal era unha de 50 millóns, "nin grande nin pequena".

Pronto non quedaron cidades, nin de 5 nin de 500 millóns. Todo comezou co derradeiro dos éxodos urbanos propiciados pola rapidez e accesibilidade dos medios de transporte. Dado que non supuña unha verdadeira renuncia ás vantaxes da urbe —pois sempre podía ser accedida en non máis dunha hora—, unha grande cantidade de xente moveu o seu domicilio ás áreas despoboadas do territorio, na procura dunha vida máis espazosa e relaxada, non exenta de connotacións místicas de contacto coa natureza. Amparado pola euforia da "reconstrución" e pola baratura e sinxeleza dun novo estándar construtivo presentado como "constrúe ti mesmo", o fenómeno foi tan masivo, que a cidade difusa que nacera no século XX chegou a inundalo todo a finais do século XXII. De repente, no momento en que a cidade compacta parecía provocar un meirande desapego, centos de miles de cidades desapareceron engulidas por si mesmas, diluídas baixo o nome das metrópoles, inzados os baleiros entre elas dunha nova espesura urbana. Houbo ademais outro factor que consolidou o proceso: o forte desenvolvemento dende mediados do século XXII da industria dos alimentos sintéticos, moito máis eficientes e seguros que os tradicionais e cuns requirimentos en canto a extensión territorial moi inferiores. Carne, peixe ou verdura foron paulatinamente substituídos por pílulas nutricionais que non requirían de inmensas superficies de cultivo en horizontal, nin de grandes pastos, nin sequera de grandes masas de auga limpa; e se había quen aínda producía alimentos frescos tradicionais, negocio lucrativo grazas as capas podentes, facíase en grandes rañaceos de alta eficiencia que aplicaban sobre millóns de andeis cultivados as condicións óptimas de luz, temperatura e humidade. Velaquí que, se ben a industria agrícola acabara coas abellas silvestres no século XXI, agora era a propia agricultura a que afrontaba a súa desaparición, e con ela o último gran incentivo para o mantemento de territorios sen urbanizar.

Non é ata a Conferencia de Shanghai de 2202 cando os gobernos de todo o mundo acordan facerse cargo da situación mediante unha férrea política intervencionista sobre o urbanismo, apenas comparable á que se practicara dous séculos antes nos países desenvolvidos. Nun mundo en que o 99 por cento da poboación non experimentara outro hábitat que o urbano, a actuación dos gobernos non viña guiada por principios ecolóxicos, nin paisaxísticos, nin nostálxicos, senón como resposta a varios estudos que auguraban unha grande crise de espazo a escala global: con aquel ritmo, estimábase que a dispoñibilidade mundial de superficie edificable estaría esgotada para 2260. As medidas adoptadas, sucesivamente desenvolvidas nas diferentes lexislacións nacionais, inauguraron un novo escenario onde toda iniciativa particular de intervención sobre o territorio quedaba abolida: a partir de entón, serían os poderes públicos a través de grandes corporacións promotoras as que exercerían o monopolio da actividade construtiva en calquera parte do planeta. O principal obxectivo era garantir a axeitada planificación e xestión do espazo dispoñible en función das diferentes necesidades sociais, baixo o convencemento de que a superpoboación era unha falacia para encubrir un deseño urbano ineficiente. Así, como xa dende o século XX soñara atinadamente a ciencia ficción, a cidade global evolucionou en altura, levando os seus usos residenciais, industriais, educativos, hospitalarios, gobernamentais ou de lecer, ás altas capas da atmosfera, onde a vida humana non tiña nada que envexar a dos que viviran apegados á terra. Se ben na meirande parte dos países non se nacionalizou a propiedade do solo, si se nacionalizou o seu uso, que viña claramente estipulado polos diferentes plans de zonificación: os últimos campesiños, atrincheirados nas súas estranguladas parcelas como a viva representación do egoísmo, da total ausencia dunha mentalidade cívica, axeonlláronse finalmente ante o imparable progreso, forzados a ceder os seus terreos á urbanización global.

A cidade do século XXIII supuxo a globalización da edificación nun dobre sentido: un cuantitativo, pola extensión da cidade á práctica totalidade do territorio —con excepcións en áreas de clima extremo—; e outro cualitativo, pola súa natureza estandarizada, planificada e supervisada a escala planetaria. Se ben os precursores do urbanismo moderno acadaron nas primeiras décadas do século XX a certeza de que o espazo, como ben escaso e valioso, non debía ser manipulado á lixeira ou abandonado ao capricho dun promotor calquera, non foi ata o século XXIII que perderon sentido recriminacións como "se che amola a cidade, ninguén che retén nela", ou "se queres vivir coma un salvaxe, haiche moito monte", ou "algún día desaparecerá a selva, pero nós non o veremos". Primeiro, porque practicamente non había escapatoria á cidade compacta, e segundo, porque o que quedaba de "selva" ou "monte" eran uns poucos centos de reservas naturais musealizadas onde vivían soamente uns poucos miles de figurantes, ao modo de grandes parques temáticos inspirados con máis ou menos rigor nas últimas sociedades agrarias, de baixa densidade demográfica, en boa medida vixentes no imaxinario das clases cultas grazas aos vellos cadros das pinacotecas. Isto non quere dicir que na nova situación a vexetación fora suprimida, senón que, por ser fonte de osíxeno imprescindible para a vida, se someteu a unha ordenación racional e eficiente, en función dos principios que gobernaban o deseño urbanístico: cubertas, terrazas, azoteas e toda clase de plataformas colgantes máis ou menos grandes reviviron, nas áreas cun clima propicio, os míticos xardíns de Babilonia, mentres que en áreas de clima desértico e nos océanos se priorizaron os parques eólicos e as hortas solares.

A base do deseño urbano na altura do século XXIV era a idea da adaptabilidade do ser humano. Necesidades como a amplitude do espazo persoal, que pasaran por absolutas en determinadas épocas, viñeron a demostrarse como relativas ou directamente falaces: cientificamente podía afirmarse que 15 metros cadrados eran abondo para a experiencia da intimidade, posto que a clave dunha vida satisfactoria era o desenvolvemento social, vía presencial ou telemática, en función do cal os grandes espazos de carácter privado propios de épocas pasadas —castelos, mansións ou chalés— se consideraban anómalos, ineficaces e incívicos. En consecuencia, a fórmula habitacional de meirande implantación foi o contedor masivo, plasmado en rañaceos que en 2350 se limitaban na normativa de varios países a un mínimo de 80 plantas e 3.200 vivendas. Por suposto, había como en calquera outra época unha minoría de inadaptados, furiosos inimigos das imperfeccións do estilo de vida moderno, incapaces de recoñecer a mellora obxectiva do big picture: en ningún caso a humanidade comera mellores alimentos cando os collía da horta e gastaba horas en cociñalos, nin tiña máis saúde por facer exercicio en carísimos e ineficientes parques despoboados, nin por durmir a terceira parte do día, nin por ter un salón separado dunha cociña, nin por ter unha montaña á vista dende a fiestra. As valentías e os sacrificios podían ser divertidos na xuventude, pero ao chegar a hora da verdade non cabía senón celebrar que o ser humano se liberara da condena de engulir alimentos, moitas veces a conta do sufrimento animal; que a súa forma física fose mellorada grazas a unhas ferramentas que maximizaban o rendemento no mínimo espazo; que non só aumentara a lonxevidade e a calidade de vida, senón tamén o seu aproveitamento ao dispoñer de boa parte do tempo que antigamente se destinaba a durmir; que as improdutivas cordilleiras do pasado foran desmontadas e domesticadas en favor das necesidades públicas; e de maneira especial, que o fogar se axustara ás necesidades reais dos seus habitantes, suprimindo elementos superfluos como a cociña, e axustando o tamaño doutros que, como a cama ou o escritorio, viviran moitos anos do mito de que, canto máis grandes, máis confort, maior produtividade e mellor organización mental: poucos dubidaban xa que aqueles últimos alpinistas que choraran a fin dos inhóspitos cumios padecían unha arela irracional, independente do medio, pois a amplitude do espazo e a distancia dos horizontes, dicíase, non se ollan, nin se escoitan, nin se respiran, nin se atravesan cos brazos e as pernas, senón que están na mente do individuo.

A persoa que durmía na súa habitación, que se aseaba, que tomaba as súas pílulas con café potenciado, que se comunicaba con amigos, socios e clientes, que gozaba de toda clase de lecer a través da súa pantalla, atopaba sen saír do mesmo edificio unha vasta oferta de servizos, actividades e equipamentos comunitarios, inconcibibles nun medio rural, que propiciaban e mantiñan unha —pero non a única— rede social presencial. Non cabe polo tanto catalogar a cidade do século XXIV como opresiva ou deshumanizada; era unha cidade feita na mente colectiva para a felicidade, a cal requiría unha axeitada planificación das necesidades, suprimindo aquelas superfluas ou falaces que, como a dispoñibilidade de territorios salvaxes ou apenas colonizados —noutrora chamados "paisaxes"—, non facían ningunha contribución ao benestar real. Así, a felicidade á que apuntaba este novo urbanismo abandonara por fin a utopía bucólica dunha idade de ouro virxiliana, non poucas veces retornada en forma de palacios, balnearios e cidades xardín, e asumira como única guía o utilitarismo: a saúde, a comodidade do corpo, a integración na comunidade, o traballo e o lecer eran os ingredientes fundamentais que tiña que administrar a máquina urbana, coidadosamente descentralizada e uniformizada para equilibrar os polos de atracción, e non valores estéticos como mínimo difusos, subxectivos e desfasados. O deseño da cidade global non andaba con reviravoltas: como unha factoría de coches, buscaba economizar os xestos previsibles, as accións ou os desprazamentos deducidos dunha análise estatística, reducindo ao mínimo a súa fricción e maximizando o seu rendemento. De aí que os comportamentos erráticos, sen un obxectivo específico e evidente, como vagar de xeito caprichoso ou ficar coma un pasmón na vía pública fóra dunha área especificamente concibida para iso —como un recinto turístico—, podían provocar puntuais trastornos de eficiencia no sistema e mesmo resultar sospeitosos para os videovixiantes.

A primeira vez que se especulou sobre a colonización humana doutros planetas foi no século XX, no que os crecentes problemas ecolóxicos e o ritmo de consumo dos recursos naturais crearon a necesidade doutra Terra que explotar, aínda que a posibilidade real de facelo quedou restrinxida durante varios séculos ao discurso da ciencia ficción. Foi en 2420 cando o discreto descubrimento dunha particular superterra —3,5 veces o seu tamaño— ofreceu a algúns humanos un obxecto concreto de desexo e a outros tantos científicos un referente sobre o que proxectar o seu enxeño. Ata ese momento, foran unha enorme cantidade os exoplanetas catalogados, pero ningún que cumprira unhas condicións de habitabilidade de 1:1 con respecto á Terra; esta era precisamente a particularidade de KeplerX-1999c, que ademais de ter un período orbital de 421 días e outro de rotación de case 30 horas, ofrecía grazas ás últimas tecnoloxías de visualización un aspecto e un cromatismo que lembraban as vellas fotos do planeta azul, producidos polo que aparentaban talmente grandes masas de auga e de terra de vibrante vexetación. Porén, algo xa cambiara na mentalidade dos terráqueos do século XXV: desafeitos como estaban aos deleites da natureza primitiva e dado que o único obxectivo da arquitectura era fabricar celiñas habitables, ¿que interese podía haber en colonizar outra Terra a unha distancia inasumible para a tecnoloxía —2,1 anos luz—, cando todo o necesario para a vida estaba xa a construírse nas múltiples urbanizacións orbitais e en outras tantas que proliferaban nas chairas desérticas da Lúa e de Marte?

Non é o obxectivo aquí explicar o funcionamento da tecnoloxía nin analizar as súas sucesivas conquistas; simplemente, as naves espaciais foron funcionando cada vez mellor e máis rápido, como antigamente fixeran os barcos e os avións. Así, como houbo un día en que atravesar o Atlántico deixou de ser unha empresa inasumible e improdutiva, houbo quen sentiu a arela de redescubrir a Terra que se perdera: foi en 2882 cando un grupo de humanos se internou na Nube Interestelar Local para arribar, un maio de catorce anos despois, á órbita daquel brumoso xigante verde e azul. O século que xa entraba, o XXX, foi só o inicio da colonización de KeplerX-1999c, un planeta inmenso e fértil que devolveu aos seus primeiros poboadores a idea dunha terra plana, unha terra nun sentido medieval: inabarcable, ignota e ateigada de marabillas sen cartografar. Aquela nova última fronteira, aquel salvaxe oeste desdeñado e ata temido na City terráquea, é o lugar no que comeza esta historia...

Imaxe 1: City of the Future, Harvey Wiley Corbett (1913).

Imaxe 2: mapa dunha área de Minecraft que representaría aproximadamente 2 km cadrados de espazo real. Para cartografar todo o territorio dunha partida farían falta 2.048 millóns de mapas máis, o que sería equivalente a 8 veces a superficie da Terra.

O segredo da árbore

Unha vez preguntáronme o que significaba a árbore que ultimamente estou a empregar a modo de emblema persoal, xa neste blog, xa nalgúns outros lugares, pero evadinme de dar unha resposta. En certo sentido, aínda non lle medraran as raíces: as imaxes poden vir a plasmar un determinado relato preexistente, pero só arraigan cando dan en falar por si mesmas. Por outra banda, os símbolos deben manterse como signos ambiguos para funcionar como tales, entretecidos entre unha franca ansia de comunicación e un secretismo impasible.

En boa medida, a imaxe da árbore nace soa, sen un traballo previo de recompilación das razóns de fondo: aparece como un dos motivos que protagonizan a escena na que un can de aparencia algo felina se precipita camiño abaixo cara unha aldea que se afunde no val. O escenario, que se pecha en diagonal descendente cunha cortiña de árbores que oculta o horizonte, ofrécese dominado en altura e extensión pola figura da árbore vella e espida, que asoma con pose forzada e inestable no cimo dun penedo.



A esfera dos contidos evidentes complétase ao observar illadamente a árbore, tal como aparece na icona resultante: malia a inxenuidade técnica e a tendencia ao esquematismo (máis produto da falta de maña que dunha vontade consciente), pódese distinguir que é unha árbore frondosa, robusta e de folla caduca, cunha casca grosa e rugosa, de porte que pode lembrar un carballo maduro, cernado e repolado algunha vez. Adicionalmente, a disposición das pólas parece unha forma de introducir no cadro un elemento externo e invisible: o vento, que sopra con forza cara á dereita e dota dun irreal dinamismo a figura, tornando o que se supoñen ramas nunha sorte de cintas ou serpentinas.

Pero aínda que os motivos representados non ofrecen moitas dúbidas, alguén pensou que a imaxe non era abondo comprensible mediante a simple constatación destes elementos. É dicir, pensou que a árbore se apoia en ideas conscientes, pero non explicitadas, que constitúen o seu verdadeiro significado intencional, o seu simbolismo. Igual que recoñecera a simple vista aquel tronco, aquelas pólas e aquel vento, aquela persoa seguramente recoñecera sen esforzo algúns dos significados convencionais que tradicionalmente se lle imputan ás árbores. Neste punto, seguramente se lle presentaría a necesidade de contar coa súa bagaxe iconográfica para encamiñar nalgunha dirección a súa interpretación e mesmo se vería arrastrada involuntariamente por unha infinidade de sentidos que, coma os das palabras da lingua, botan as súas raíces en lugares remotos da conciencia.

O tronco, as pólas e o vento non son motivos neutrais nin indiferentes, non son uns extraterrestres que haxa que tentear para saber das súas intencións; todo o contrario, son vellos coñecidos coas pegadas da historia no lombo, e non poden resetearse sen resetear primeiro a quen os mira. Así que, de xeito máis ou menos consciente, detrás da árbore atoparanse referencias á fortaleza, atribuída en particular ao carballo, pero non só en termos de porte, dureza e poderío, senón tamén de resistencia ao tempo, de supervivencia, o que conecta cunha concepción da árbore como ancián venerable, como ser extraordinario na súa comuñón co insondable pulso da natureza. Máis que a vellez, a árbore suxire a eternidade: cando a certa idade se converte nun xigante na paisaxe, as diferentes culturas lle aplican, dun xeito ou outro, unha aura sagrada e sobrenatural, talvez porque na árbore albiscan o misterio da vida, coas súas cíclicas resurreccións, e mesmo, abandonándose a unha visión máis máxica, aparece como centro do universo, orixe e destino, enlace axial entre o inframundo, a terra dos homes e o abismo celeste. Velaquí que o vento aparece coma contrapunto da forza vital, coa súa coñecida alusión á vaidade, á fugacidade e á perda, escenificada mesmo en termos de destrución violenta; mais subsiste unha apertura á outra grande acepción simbólica do vento: a do espírito mensaxeiro que se infiltra nos músculos e os sacude como a alarma dun espertador.

Aínda tendo a man todos estes elementos para dar sentido a unha figura que podía pasar sen el perfectamente, esta persoa non deu por satisfeita a súa curiosidade: quizais figurouse que detrás da árbore había ideas tan persoais que non quedaba outra que preguntarme por elas. Ou, máis probablemente, foi un simple xesto de cortesía cara min. En calquera caso, preguntoume, e iso é o que dá sentido a esta explicación, que non é tanto a revelación dun programa oculto como o resultado dunha reconstrución a posteriori da caótica constelación de ideas que motivou orixinalmente a imaxe.

No lugar do que tantas veces falei neste blog había un campo que chamaban a Viña, pero que por entón xa estaba case todo reconvertido nun verde pasteiro. Nun dos seus laterais había unha illa de árbores, desas que na xardinería paisaxista británica chaman clumps, pero esta non tiña nada que ver cun espazo planificado cunha finalidade estética: tratábase dunha devesa case toda de carballos que medraran ao amparo dun grupo de penedos, ofrecendo rendemento en leña a un terreo que non invitaba a ser cultivado. Aquel macizo de árbores fora escenario, dende antes de nacer eu, dos xogos dos nenos do lugar, especialmente na súa cara posterior, que caía en pendente e limitaba cun campiño que chamaban o Lamelo. Nesa vertente, agochada de costas á casa, o clump aparecía como un promontorio que enfatizaba os penedos e os carballos que medraban sobre el: o camiño que o atravesaba prestábaselle aos nenos para tirarse de cu ou en carrilana, mentres que a parte superior se convertía nunha inmensa piscina de follas secas no inverno, con grandes trampolíns e bordos de granito dende onde se facía pé ata onde cubría.

En altura, o escenario aparecía cuberto polas pólas entretecidas das vellas árbores, das que sobresaía unha en particular: a que se situaba máis ou menos no centro, flanqueando o camiño de baixada, cun tronco groso e agretado e cunha plataforma aberta como unha flor na parte superior, que o convertía nun dos aspirantes a albergar unha casiña arbórea. Ante a imposibilidade desta construción, a casiña rematou por facerse en miniatura, sobre un dos penedos, empregando cascallos de ladrillo, seixos, cemento e unha cuberta de táboa e xestas. Pero non deixaba de ser unha alusión ao carácter doméstico, íntimo, daquel illote que reinaba sobre o campo coma a mole dun mosteiro, do que aquela árbore emerxía coma o ciborio da igrexa.

Lembro con toda nitidez aquela monumental estampa diante de min, cunha extraordinaria capacidade de saciar os sentidos, de colmar a mente toda, de ancorarme ao mundo físico cunha sensación liberadora de verdade e de claridade. E non unha vez nin dúas: nos últimos anos que visitei aquel lugar, o primeiro que facía ao baixar do coche era dirixirme ao cimo da viña, dende onde aquel bosquiño irregular, desordenado e practicamente fortuíto gozaba dunha contundente beleza primaria, intemporal, clásica. Entón a alma prorrompía nun cheo orquestral que rebotaba en todas direccións, como se acabase de recuperar algo que tiña esquecido: unha promesa de permanencia incondicional.

No proceso de valoración desta vista, que acadou unha grande intensidade nos últimos meses de 1999, xogou un decisivo papel o meu descubrimento da pintura de Friedrich. Os sentidos tradicionais da árbore, amplamente utilizada nos anos 90 en todas as facetas da cultura, flotaban con certa indefinición na miña mirada sobre o mundo rústico. Pero cando en 1998 a estreada conexión a internet me deu pé a descubrir varias pinturas do artista romántico, sentín a forte impresión de que aquilo ía máis alá da mística que coñecera ata entón mediante infinidade de pílulas salpicadas no cine, os videoxogos e os anuncios de televisión. Partindo da portada dun CD das sonatas de Beethoven que representaba o Home e muller contemplando a lúa, as imaxes que fun recompilando a continuación tiñan en común o extraordinario protagonismo concedido ás árbores, nomeadamente aos carballos, que frecuentemente ocupaban o centro da composición a medio camiño entre a fidelidade empírica, sensorial, e un forte expresivismo que connotaba a vivencia espiritual humana.

A finais de 1999, na que probablemente foi a miña penúltima visita a aquel lugar, repetín a miña tradicional subida ao cimo da Viña; pero aquela vez foi moi diferente, pois o recuncho do Lamelo e unha parte da Viña amosaban xa as consecuencias do reparto das terras entre novos propietarios: aquela illa de árbores comezara a ser desmantelada coma un edificio vello co obxectivo de cubrir a parcela dunha plantación de piñeiros en cuadrícula, e para iso penedos e carballos foran arrincados con ferocidade, baixo a implacable determinación de corrixir o que agora se consideraba unha anomalía. O procedemento elixido, que relegaba a motoserra a un segundo momento, ofrecía unha especial brutalidade no feito de derrubar a forza de tractor as árbores, que caían extenuadas tras dunha titánica loita contra cordas e cadeas.

A imaxe daqueles xigantes deitados, espidos, retortos, coas raíces esgazadas apuntando ao ceo, co sangue coagulado naqueles terróns colgantes, golpeoume moi duramente e suxeriume outro dos meus descubrimentos do momento: as pasaxes máis macabras e patéticas da música de Mahler, como a súa sexta sinfonía e sobre todo o lied Revelge, cuxa letra fai referencia a un exército de esqueletos que marchan en procesión: "... tocarei o meu tambor ou perdereime completamente; os irmáns, completamente esparexidos, xacen coma se foran segados".

Aínda que non me faga falta probar que esta imaxe condicionou a lectura da escena real, non deixou de sorprenderme atopar que xa a comuniquei a algunhas persoas de confianza dende o primeiro momento, como amosan algúns emails que me intercambiaba en marzo de 2000 cunha amiga: "...los árboles se retuercen (...), hay dos que están tirados al lado de las peñas musgosas donde estaba la casita y sobre ellos el cielo que se precipita en diagonal (...). Están arrancados de raíz, retorcidos por arriba y por abajo, fantasmagóricos, muertos, como dos esqueletos derrotados (...)".

Por último, tamén se pode afondar na significación do vento. Nunha aletargada tarde de verán, o vento era o motor que revivía a paisaxe: de súpeto, todas as árbores espertaban sacudidas por unha onda de furia, e arrincábanse a zoar axitando furiosamente os arcos dos seus violíns, mentres eu, golpeado por unha mesma forza, sentía que escoitaba e que vía por primeira vez. Pero na intensidade do varrido do vento agochábase o seu sentido funesto: por unha cómica confusión infantil, a película Gone with the Wind era literalmente a historia dunha xente que perdía a súa casa ante o paso dun furacán, e a impresionante escena final, baixo a enorme árbore espida, producíase en realidade -grazas á referencia do Mago de Oz- no cimo dunhas nubes que a violencia do trebón tornara incandescentes. Xusto neste punto atopa o seu sentido o lema do blog: é na árbore agonizante, reclinada sobre as augas negras do Lete, onde alampan os recordos todos, como brasas atizadas polo vento da morte.

Unha vez desmontada a árbore e aireados os seus segredos, non cabe esperar que a imaxe se vexa dignificada. Os fenómenos da natureza, os simples vexetais medrando sobre a terra, fraguan nunha imaxe con significado dende o momento en que espertan o noso afecto e nos provocan pracer. O que pasou aquí é que se procedeu a unha apropiación unilateral, desconsiderada e mesmo ilexítima do territorio que deu en resolverse nunha traumática separación. En concreto, a árbore representa un grave conflito de intereses entre a obvia visión utilitarista e a retorta visión estética, prepotente, totalizadora e inmobilista, falsamente desinteresada, conformada inconscientemente a base de clixés fabricados en mentes máis vivas. Convertida en idoliño, a icona da árbore é residuo dos atávicos filtros que operan na mirada, ocultándonos a espantosa probabilidade de que o mundo chegue a ser pracenteiro para quen o contemple un día dende os alxubes dunha nave espacial a millóns de quilómetros da Terra.

Imaxe ao pé: Yggdrasil, o Freixo do Mundo, segundo unha ilustración de Ul de Rico para O ocaso dos deuses de Wagner

Avante!

A muralla de Zenón

Máis forte ca unha muralla de aceiro pode ser unha idea equivocada, con tal de que se manteña a conciencia, como unha teima, coma se fose o único que existise no mundo, concentrando toda a forza da mente en estreitala entre os brazos cos ollos ben pechados. Preso desta cegueira, a infinidade do espazo aparecéuseme durante un tempo como garantía de protección contra as diferentes ameazas do mundo, polas mesmas razóns polas que unha frecha disparada nunca chega realmente ao seu destino, nin pode nunca Aquiles gañarlle a carreira á tartaruga.

Supeditar a felicidade a un lugar determinado, é dicir, a unha paisaxe concreta, é dicir, a un espazo acoutado que se contempla dende un punto, presupón a existencia dun espazo permanente e inalterable. Algo perfectamente factible cando se considera que hai no mundo un excedente tal de espazo, de territorio, que calquera desprazamento ou alteración nel non é máis ca unha ilusión, e polo tanto non pode acoller cambios significativos. Noutras palabras: como vai un exército de colonos invasores, baioneta en man, aprender os retortos camiños que levan a unha illa afastada e remota, na que non hai ningún tesouro que espoliar? Como se vai crer que chegaron os romanos, tan só coas súas armas e as súas pernas, a recunchos inhóspitos á beira do Atlántico? Que broma é esa de que uns homes chegaron á lúa? Como vai chegar un plan urbanístico, unha desas cuadrículas de Hipódamo, a unha paraxe sen xente, salteada de ondulacións, de árbores, de penedos, de fendas e de intricadas cavernas? Como te vai atopar unha noticia indesexada cando te vas agochar no sitio máis arredado imaxinable? Como vai chegar o mosquito X ou a bacteria Y, autóctonas dunha illa do sueste asiático, a un val perdido no occidente de Europa, concretamente a unha casa tan diminuta que nin sequera se lembraron de poñela no mapa? Como vai caber todo o planeta en Google Earth? Quen vai dar co nó, que hai na febra, que hai na agulla, que hai na pata, que hai na lora, que hai na cama, que hai na alcoba, que hai na casa, que hai na esquina, que hai na praza, na cidade de Pamplona? E, por todo isto, como imos nós ser quen de saír, de perdernos na terra incógnita extramuros, se todo canto podemos andar é para percorrer a infinitude do mesmo lugar?

Rematando a infinita cadea de obstáculos que se lle pode poñer ao mundo dende esta perspectiva, aparécese como derradeiro reduto a mente. A mente é o consolo último de quen, desbordadas as súas barreiras físicas por unha forza extraordinaria e fatal, ve reducido o seu espazo a uns metros de alxube, ou se cadra se ve atrapado nuns milímetros apenas suficientes para coller aire e para asentir coa cabeza. Velaí que os máis fortes se somerxen na súa idea liberadora, dando a entender que absolutamente nada do que pase fóra lles pode arrebatar o seu ben máis prezado, porque o seu reino non é deste mundo. Así un San Sebastián, cando morre frecheado, pretende demostrar aos seus asasinos que todo canto o torturen é inútil, porque a súa fe vive nun universo independente do que se pode destruír coas armas, todo o cal resolve a aporía de Zenón afirmando que a frecha nin sequera sae do arco. Esta estratexia da ataraxia, da mente que acada a felicidade pola vía da emancipación do mundo, ten unha longa tradición que vai máis alá dos mártires cristiáns. A súa raíz é estoica, e ten como un dos seus primeiros defensores a Epicteto, un escravo romano que atopa consolo á súa situación afirmando que un é tan libre como queira ser, sexa cal sexa a súa situación material, ou dito doutro xeito, que na mente un sempre pode ser libre. Un mesmo estilo, unha parecida fortaleza mental, debe de ser a que guía a Viktor Frankl durante a súa reclusión nos campos de concentración da Alemaña nazi, o que lle da pé para desenvolver unha psicoterapia relacionada coa busca do sentido da vida.

"Poderán facerlle calquera cousa ao meu corpo, pero non á miña mente": este é un argumento moi contundente, practicamente irrefutable. Tanto como que a frecha de Zenón ten que percorrer infinitos puntos e polo tanto non se move do sitio. Por iso, cando semellantes evidencias son superadas pola realidade a confusión é total. Vale que é suicida poñerse tras dunha muralla de aceiro, no embigo do mundo coma unha Constantinopla; pero polo menos nos quedaba a inmensa e inhóspita estepa, que criamos ignorada polos incontables poderes que pugnan por conquistar a terra. Cando os Estados Unidos ameazan con que na infinidade do planeta "there's no cave deep enough for America, or dark enough to hide", xa sabemos que van absolutamente en serio. A felicidade está na mente, si. Pero na mente todo vén dado, vén dende fóra, dende o outro, como se fose unha poza que vai recibindo a auga que escorrega pola montaña e que, cando se forma nunha cunca de rocha, resiste as crecidas do inverno, pero cando é un furado brando de lama, desbórdase e desfigúrase dun ano para outro ata quedar irrecoñecible. O consolo, efectivamente, non é deste mundo, está nun plano diferente da realidade: a extensión do espazo segue a ser limitada por moito que sexa infinitamente divisible, e a frecha chega efectivamente ao seu destino co consentimento da intelixencia ou sen el. Acaso vai o furacán a pararse a resolver o labirinto que lle debuxemos no chan polo que pasa?

Fotograma de When the Wind Blows, 1986